İbn-i Heysem
Derleyen: Mehmet Keçeci
el-Heysem, İbni el-Heysem, Ibn al-Haytham, Alhacen, Alhazen, Ibn Haitham
Ebu Ali Hasan bin Hasan bin Heysem, Abu ‘Ali al-Hasan ibn al-Hasan ibn al-Haytham, d’Ibn Haitham
ابن الهيثم , ابو علی، حسن بن حسن بن هيثم
965 (Basra/Irak) – 1038/1040 (Kahire/Mısır)
Fizikçi, Matematikçi ve Filozof
(el=al=the, bin=ibn-i=oğlu=zade=ov=ev=son=mc=mac=fils)
Ben burada ne hayatından ne de yaptığı birçok çalışmalarından bahsetmeyeceğim. Işık, görme, kırınım ve yansıma olaylarını incelerken ve bunların tamamını kendinden öncekilerin hatalarını giderip günümüzdeki bakış açısıyla çözen ve bu sırada ilk olarak ışığın hızı hakkında bizleri aydınlatıcı bilgi vermesi ve bunu teorik olarak doğru ifade etmesi çok önemlidir.
Işığın hızı için “ışığın büyük ama sonlu bir hıza sahip” [1,4] veya “light has a finite speed” [6 page 4], “soutenant que la lumière avait une vitesse finie” [7 page 4] ifadelerini bilinçli kullanarak kırınım olayını da çok güzel ifade etmiştir. Aynı zamanda ışığın hızının sonsuz olduğu görüşe karşı çıkarak bunu gerçekleştirmiştir. Malesef Heysem’in kitapları defalarca birçok dile çevrilmesine rağmen Türkçe eserlerin azlığı dikkatimizi çekmektedir. Bu tür eserlerin çevrilmesi için üniversitelerimizin bunlara yönlendirmeleri gerekmektedir.
Biz fizikçilerin bu tür eserlere ulaşmasında bazı zorluklar vardır. Bunları kısaca incelersek:
-
Eğitim aşamalarımızda eski Türkçe, Osmanlıca (Osmanlı Türkçesi) veya diğer lehçeleri öğrenme imkânımız program açısından öngörülmemektedir.
-
Aynı şekilde bu tür eserlerin birçoğu Arapça ve Farsça yazıldığından bu dillerde program açısından öngörülmemektedir.
-
Kendi gayretlerimiz ile öğrendiğimizde bu tür eserlere ulaşma alışkanlığımız yine program açısından yok. Belki Edebiyat ve tarih bölümü ve kütüphaneleri olan üniversiteler bir nebze olsa da bu imkânları sağlayabilirler.
-
Fen bilimleri ile uğraşan bilim insanlarımız bu tür konuları biraz gereksiz görmeleride etkili olmuştur.
-
Edebiyat, tarih, yabancı diller ve ilâhiyat bölümü öğrencilerinin ise bu tür kitaplarda kullanılan ifadelere ve şekillere yabancı olmaları onları bu tür eser çevirilerinden uzaklaştırmaktadır.
Önerilerim:
-
Tez çalışmalarında farklı bölüm öğrencileri aynı tezi beraber sunabilmeleri (bir fizikçi ile tarihçi bir kitap çevirisini tez olarak beraber yapabilmeli)
-
Bu tür eserlerin fen bilimlerindeki insanların kolay ulaşabileceği bir şekilde dijital ortama açılması
-
Diğer destek projeleri…
Mehmet Keçeci
Işık hızının tarihsel ölçümleri
History of measurements of c (in km/s) [26]
1000 | İbn-i HeysemIbn al-Haytham
Alhacen Alhazen Ibn Haitham |
Işığın büyük ama sonlu bir hıza sahip [1, 4]Light has a finite speed [6 page 3]
(Işık sonlu hıza sahip) soutenant que la lumière avait une vitesse finie [7]
|
1675 | Rømer and Huygens, moons of Jupiter | 220,000 |
1729 | James Bradley, aberration of light | 301,000 |
1849 | Hippolyte Fizeau, toothed wheel | 315,000 |
1862 | Léon Foucault, rotating mirror | 298,000±500 |
1907 | Rosa and Dorsey, EM constants | 299,710±30 |
1926 | Albert Michelson, rotating mirror | 299,796±4 |
1950 | Essen and Gordon-Smith, cavity resonator | 299,792.5±3.0 |
1958 | K.D. Froome, radio interferometry | 299,792.50±0.10 |
1972 | Evenson et al., laser interferometry | 299,792.4562±0.0011 |
1983 | 17th CGPM, definition of the metre | 299,792.458 (exact/tam) |
Sayfa 2/ Page 2 [6] The miracle of light / Işık mucisesi
H. Salih, M. Al-Amri and M. El Gomati
http://www.unesco.org/new/en/natural-sciences/resources/periodical/a-world-of-science/
http://www.unesco.org/ulis/cgi-bin/ulis.pl?catno=141236&set=504DF97A_1_167&gp=1&lin=1&ll=1
Sayfa 1/Page1
- İbn-i Heysem’in yazdığı eserlerden bazıları (100’den fazladır) şunlardır
- Kitab-ül-Menazir
- Kitab-ül-Cami’ fi Usûl-il-Hisab
- El-Muhtasar fi İlm-il-Hendese
- Kitabun fihi Rüdûd alel-Felasifet-il-Yunaniyye ve Ulema-il-Kelam
- Kitab-ül-Ezlal
- Risaletün fi Keyfiyet-ül-Ezlal
- Kitabun fi İlm-il-Hendese vel-Hisab
- Kitabun fil-Cebri vel-Mukabele
- Makaletün fi İstihracı Semt-il-Kıble fi Cami-il-Meskûneti Bicedavilin
- Risaletün fi Şerhi İtticah-il-Kıble
- Kitabun fi Hayat-il-Âlem
- Kitabu Hey’et-il-Âlem
- Risaletün amil-il-Ayni vel-İbsar
- Şerh-ü Mecisti ve Telhisihi
- Kitabün fi aletiz-Zıl
- Kitab-ut-Tahlili vet-Terkib-il-Hendesiyyin
Irak/Iraq parasına basılan resimleri [25]
Kaynaklar: References
-
Kitab-ül-Menazir İbn-i Heysem
-
Ibn al-Haytham, Kitab al-Manazir, translated by A.I. Sabra, 1989. The Optics of Ibn al-Haytham, London.
-
Hüseyin G. Topdemir, Modern Optigin Kurucusu: Ibnü’l Heysem Hayati, Eserleri ve Teorileri (Ankara, 2002)
-
http://unesdoc.unesco.org/images/0014/001412/141236E.pdf A World of science, vol. 3, no. 4 Oct. – Dec. 2005
-
http://unesdoc.unesco.org/images/0014/001412/141236f.pdf Planète science, vol. 3, no. 4 Oct. – Dec. 2005
-
http://www.optics.arizona.edu/SSD/art-optics/papers/IEEECairo.pdf
-
http://www.guardian.co.uk/education/2004/sep/23/research.highereducation1
-
http://www-history.mcs.st-andrews.ac.uk/Biographies/Al-Haytham.html
-
A. I. Sabra, Ibn al-Haytham’s Lemmas for Solving `Alhazen’s Problem’, Archive for History of Exact Sciences, 26, 299-324 (1982)
-
http://www.britannica.com/EBchecked/topic/738111/Ibn-al-Haytham
-
Pines, S. (1964) ‘Ibn al-Haytham’s Critique of Ptolemy’, in Actes du Xe Congrès internationale d’histoire des sciences, Paris: Ithaca.
-
Sabra, A.I. (1972) ‘Ibn al-Haytham’, in C.C. Gillispie (ed.) Dictionary of Scientific Biography, New York: Charles Scribner’s Sons, 6th edn.
-
Nazif Moustafa (1942) Al Hasan bin al Haitham, buhuthuhu oua kushufughual basariia Cairo
-
Omar Saleh Beshara (1977), Ibn Al Haytham’s Optics, A study of the origins of experimental Science, Bibliotheca Islamica, Minneapolis.